اعتیاد زنان و ابعاد مختلف ناشی از آسیب اعتیاد؛ بخش دوم: تأثیر اعتیاد مادران باردار بر جنین
اعتیاد زنان و ابعاد مختلف ناشی از آسیب اعتیاد
بخش دوم: تاثیر اعتیاد مادران باردار بر جنین
از جمله پیامدها و آسیب های ناشی از اعتیاد برای زنان، تأثیرات بسیار سوء آن بر بارداری زنان معتاد است که عوارض و مشکلات زیادی را برای مادر و جنین به دنبال دارد و این مشکلات زمانی حاد تر میشود که زن باردار به دلیل اعتیادش و ترس از بسیاری مسائل، برای درمان و گرفتن مراقبت های دوران بارداری مراجعه نکند و میزان خطرات را برای خود و جنین افزایش دهد.
مصرف مزمن مواد افیونی در دوران بارداری، بسته به روش مصرف، می تواند در مادر عوارض طبی مختلفی ایجاد کند که این عوارض به نوبه خود بر نتایج بارداری و سلامت جنین و نوزاد تأثیر می گذارند. درصد بالایی از عوارض سوء مصرف مواد افیونی در زنان باردار مربوط به عفونت هاست به خصوص اگر عفونت در طول بارداری تشخیص داده نشده و درمان نشود. هپاتیت بی و سی، اندوکاردیت عفونی، سپتمی سمی، کزاز، سلولیت و عفونت های منتقل شونده از راه جنسی در زنان باردار وابسته به مواد افیونی شایع هستند. استفاده از سرنگ و سوزن مشترک و اقدام به تن فروشی برای تامین هزینه های مواد و زندگی، از راههای انتقال این بیماری هستند. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱)
مصرف وریدی مواد افیونی در دوران بارداری، منجر به بروز خطرات مرتبط با تزریق، نظیر آلودگی به HIV وهپاتیت و بیماری های دوران نوزادی ناشی از عوامل محیطی، نظیر عدم دریافت توجه کافی در دوران پیش از تولد، فقر و سوء تغذیه می شود. (کاتلین و همکاران، ۲۰۱۴)
عوارض اعتیاد در بارداری؛ سقط خود به خودی، وزن تولد پایین، تولد مرده، سندرم جنین الکلی، اختلالات عصبی و بد شکلی جنین، زایمان زودرس، جدا شدن زودرس جفت و خونریزی در بارداری، سرطان های دوران کودکی، کاهش رشد قدی، کندی رشد اجتماعی، بیش فعالی، افزایش کج خلقی و کاهش توانایی استدلال، اختلالات تکاملی و رفتاری، میکروسفالی، اختلالات سیستم عصب مرکزی، آنومالی های روده، ناهنجاری های ادراری تناسلی، الگوهای غیرطبیعی خواب و … می باشد (سواد زاده،۱۳۸۷)
نقص عضو مشهود در هنگام تولد در افرادی که مادران آنها در دوران بارداری، معتاد بودند به طور معنا داری بیشتر از نوزادان مادران غیر معتاد بود. در اثر سوء مصرف مواد، عوارض دوران بارداری، زایمان زودرس، تولد نوزاد با وزن کم و افزایش مرگ و میر پری ناتال مشاهده شد. (خواجه دلویی و دادگرمقدم،۱۳۹۲)
- عوارض عمومی اعتیاد مادر بر جنین :
زردی، آنمی، دیسترس تنفسی، سپتیسمی، هیپوگلیسی، هیپوکلسمی، پنومونی مادر زادی، عفونت ادراری، اسیدوز متابولیک، عفونت چشمی با نایسریاگونوره یا کلامید یا تراکوماتیس، تومورهای شکمی، محدودیت رشد، اثرات تراتوژنیک، جداشدگی جفت جنین، تشنج و مرگ ناگهانی نوزاد و …
عوارض اختصاصی مصرف برخی مواد در دوران بارداری بر جنین:
- ماده محرک کوکائین و عوارض آن بر جنین:
عواقب قلبی عروقی و مغزی _ عروقی، اختلال نقص توجه یا بیش فعالی، اختلال در محور هیپوتالاموس – هیپوفیز – آدرنال، محدودیت رشد داخل رحمی، انفارکتوس قلبی.
جداشدگی جفت جنین در اثر اسپاسم عروقی و کمبود اکسیژن در بافت های بدن در بستر جفتی یکی از اثرات مسلم مصرف کوکائین در دوران بارداری است این امر بیشتر با مصرف مفرط کوکائین رخ میدهد تا مصرف گهگاهی آن. کوکائین علاوه بر به مخاطره انداختن جریان خون جنین – جفت جنین می تواند باعث بروز عواقب دراز مدت تر برای جنین، نوزاد و کودک در حال رشد نیز گردد. به خاطر اختلال در رگ خونی ناشی از کوکائین ریسک ابتلا به عفونت HIV و دیگر عامل های عفونی از طریق انتقال از مادر به جنین بالاتر می رود. (کاتلین و همکاران، ۲۰۱۴)
سوء مصرف کوکائین در زنان باردار می تواند منجر به اثرات تراتوژنیک بر جنین شود. تغییرات فیزیولوژیک در بارداری بر روی متابولیسم کوکائین اثر مستقیم دارد. کولین استراز متابولیسم کوکائین را در زنان باردار به تاخیر می اندازد. کوکائین لیپوفیک است و به سرعت از جفت عبور می کند، این خصوصیات در کنار کولین استرازی پایین جنینی غلظت پلاسمای جنین را افزایش می دهد. مصرف کوکائین در بارداری با عوارضی همچون تاخیر رشد، نارسی، ناهنجاریهای مادر زادی و عوارض نوزادی مثل آسفیکسی همراه است. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱ )
- محرک های آمفتامینی و شبه آمفتامینی (مت آمفتامین یا شیشه) و عوارض آنها بر جنین:
مرگ جنینی، دیسترس جنینی، تاخیر رشد داخل رحمی، آنومالی های مادرزادی دستگاه اعصاب مرکزی، آنومالی قلبی و عروقی، شکاف کام و لب، آترزی مجرای صفراوی، مرگ داخل رحمی و خونریزی مغزی
سوء مصرف آمفتامین ها در طول بارداری با عوارض جنینی بالقوه همراه است زیرا محرک های شبه آمفتامینی به سهولت از جفت عبور می کند. در یک مطالعه در نوزادان مواجهه یافته با مت آمفتامین در داخل رحم، حجم ساب کورتیکال کوچک تر و نقایص عصبی _ شناختی گزارش شد که مطرح کننده اثر نوروتوکسیک مت آمفتامین بر رشد و تکامل مغز و تغییرات شیمیایی و متابولیک آن است. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱)
- حشیش و عوارض آن بر جنین:
ماده اصلی روانگردان در حشیش تتراهیدروکانابینول یا THC است.
از آنجا که تتراهیدروکانابینول ( الکل چهارهیدروژنه ی شاهدانه ) بسیار چربی دوست است، ممکن است تا هفته ها در بافت های چربی بدن مصرف کنندگان مداوم باقی بماند؛ بنابر این حتی اگر فرد، با اطلاع از بارداری مصرف حشیش را قطع کند تتراهیدروکانابینول به تدریج از بافت های چربی آزاد شده و وارد جریان خون می شود، به راحتی از دیواره ی جفت عبور می کند و تاثیرات زیان آور خود را بر بارداری و زاد و ولد اعمال می کند. این تاثیرات ناشی از آن هستند که شاهدانه انتقال مواد را از جفت به رحم کاهش می دهد، سبب زایمان زود رس می شود و باعث کندی رشد جنین در رحم و وزن کم نوزاد به هنگام تولد می شود. بر اساس داده هایی که در مورد قرار گرفتن جنین در معرض حشیش پیش از تولد وجود دارد، این ماده تاثیرات ظریفی بر رشد یاخته های عصبی می گذارد که تاثیر آن تا بعدها در عملکرد این سیستم نمود پیدا می کند که از آن جمله نقایص شناختی خاص، به ویژه در حافظه دیداری _ فضایی فعال، بیش فعالی، تکانش وری، نقص در توجه، علائم افسردگی و اختلالات ناشی از مصرف مواد می باشد. عوامل محیطی و مصرف سایر مواد ممکن است بر عوارض مصرف حشیش در دوران بارداری بیافزایند و حتی در بسیاری موارد می توانند در تشخیص بیماریهای دوران بارداری عوامل قوی تری باشند. چنین به نظر می رسد که در صورت مصرف بیشتر حشیش در دوران پیش از تولد، عوارض آن بیشتر می شود. در مورد مصرف حشیش و قرار گرفتن جنین در معرض آن در اوایل بارداری و مقایسه ی آن با این حالت در اواخر دوران بارداری هیچ مطالعه ای صورت نگرفته است ( کاتلین و همکاران، ۲۰۱۴ )
- مواد شبه افیونی ( تریاک، شیره، هروئین، مورفین …) و عوارض این مواد بر جنین:
سوء مصرف مواد شبه افیونی عوارض متعددی را برای جنین ایجاد می کند از جمله تأخیر رشد داخل رحمی، دیسترس جنینی، مرده زایی، کاهش اندازه دور سر نوزاد، دفع مکنیوم، کاهش آپگار نوزاد، کم وزنی نوزاد، افزایش احتمال بیماری های آمیزشی، هپاتیت و عفونت HIV (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱ )
رایج ترین داروهای شبه افیونی که طی دوران بارداری مورد سوء مصرف قرار می گیرند، هروئین و فتانیل هستند مصرف داروهای شبه افیونی برای فیزیولوژی مادر و جنین پیامدهای جدی به دنبال دارد قرارگیری در معرض داروهای شبه افیونی طی دوران بارداری می تواند ضربان قلب جنین را کاهش دهد. اثرات دراز مدت قرار گیری جنین در معرض داروهای شبه افیونی هنوز به طور گسترده مشخص و توصیف نشده است؛ با این حال مشخص است که مشکلات همایند بسیاری با مصرف مواد شبه افیونی تزریقی طی دوران بارداری وجود دارد که اثرات کوتاه و دراز مدت بر جنین دارند. قرار گیری در معرض ویروس HIV، هپاتیت B و C و آندوکاردیت باکتریایی، از جمله این عوارض بر جنین هستند. آندوکاردیت باکتریایی طی دوران بارداری می تواند نرخ مرگ و میر جنینی ( همچنین نرخ مرگ و میر مادران ) را تا ۳۰ درصد افزایش دهد. در میان زنانی که عفونت فعال دارند ریسک انتقال هپاتیت از مادر به جنین ۷۵ درصد است. ( کاتلین و همکاران، ۲۰۱۴ )
- مواد توهم زا و عوارض آنها بر جنین:
ناهنجاریهای مادر زادی، نقایص قلبی عروقی، کلیه مدولای اسفنجی
مصرف PCP در دوران بارداری با بروز بالای تأخیر رشد داخل رحمی و مایع آمنیوتیک مکونیومی و علائم محرومیت نوزاد همراه است. افزایش حرارت ناشی از مصرف اکسیژن را در مادر و نوزاد و صدمات ناشی از گرما را در جنین افزایش می دهد. ( نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱ )
- نیکوتین و عوارض استعمال آن بر جنین:
وزن کم هنگام تولد ( همراه با افزایش ریسک بیماری قلبی عروقی در دوره های بعدی زندگی)، نارسی، محدودیت رشد درون رحمی (IUGR) و افزایش نقص عضوهای مادر زادی، مانند چند انگشتی (شش انگشتی یا بیشتر)، به هم چسبیدگی انگشت ها، کام شکافته، غیر عادی بودن جای سوراخ مجرا در آلت مردانه، نهان بیضگی، گاستروشیس (نقص در جدار شکمی جنین) و بسته شدن زود هنگام درزهای جمجمه.
قرار گرفتن در معرض مشتقات تنباکو می تواند رشد جفت را مستقیما تحت تأثیر قرار دهد (به این ترتیب که بر تکثیر سیتوتروفوبلاست و تبدیل سلول های حاصل به سلول های با عملکرد خاص تاثیر منفی می گذارد) و یا اینکه با کاهش جریان خون، رشد آن را به طور غیر مستقیم تحت تاثیر قرار دهد. عوارض گوناگون تنباکو بر بارداری از تحریک اکسیتوسین ناشی شده و شامل مرده زایی، زایمان زودرس، افتادن و سقط جفت، محدود شدن رشد جنین و در نتیجع قد و وزن کم هنگام تولد، مشکلاتی در زایمان (نظیر سقط خود به خود جنین، بارداری خارج رحمی، رشد جفت در پایین ترین قسمت رحم) و مرگ و میر در دوران نوزادی می شود.
به طور کلی، این باور وجود دارد که استعمال سیگار درجریان خون مادر و جنین در دوران بارداری دخالت داشته باشد، در نتیجه مقاومت عروقی در سمت جنین افزایش یافته و به موجب آن جنین دچار کمبود اکسیژن در بافت های بدن می شود. (کاتلین و همکاران، ۲۰۱۴)
تخمین ها نشان می دهند بیش از ۹۰ درصد زنان وابسته به مواد افیونی مصرف کننده سیگار در حد سنگین هستند. نیکوتین از جفت عبور می کند و غلظت آن در خون جنین ۱۵ درصد از غلظت آن در خون مادر فراتر می رود. عوارض سیگار کشیدن در بارداری شامل جفت هیپوتروفیک، نارسایی جفت، سقط خود به خودی، تاخیر رشد جنینی و وزن تولد کمتر می شود. این عوارض با سطوح افزایش یافته مونواکسید کربن همبسته است.
مطالعات رشد و نمو کودکان نشان می دهد که سیگار کشیدن در دوره بارداری با عملکرد ضعیف تر در مدرسه و ایجاد اختلال نقض توجه و بیش فعالی در سال های بعد مرتبط است. علائمی مثل رشد ناکافی با توجه به سن بارداری از پیامد های عدم کفایت جفتی ناشی از مصرف مواد افیونی دانسته می شوند هرچند مقالات اخیر نقش اصلی را در این خصوص برای مصرف نیکوتین قایل هستند. مطالعات همه گیری شناسی مصرف سیگار در بارداری را یکی از عوامل خطر “سندرم مرگ ناگهانی جنین ” معرفی کرده اند. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱)
- الکل و عوارض آن بر جنین:
الکل دارای خواص تراتوژنیک بوده و خصوصا بر رشد و تکامل دستگاه اعصاب مرکزی اثر می گذارد. الکل به صورت بالقوه پیامدهای شدید مادام العمر ایجاد می کند. بنابر این وابستگی به سوء مصرف الکل در بارداری می تواند منجر به سندرم جنینی الکل شود. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۱)
سندرم جنینی الکل (FAS)
- کرانیوفاشیال: بوسه گاه مسطح، شنگرف باریک در لب بالایی، چاکهای پلکی کوتاه، چشم های غیر عادی کوچک، فروافتادگی پلک، لوچی
- عصبی: خرد سری، عقب افتادگی کم تا متوسط، تاخیر رشدی، بی قراری، بیش فعالی، تشنج
- اسکلتی: سین استسس رادیواولنار، انقباض، کج شدگی تیره پشت از پهلو، اختلال مربوط به ساختمان طبیعی یک مهره یا اتصال چند مهره به یکدیگر
ویژگی های اصلی اختلالات طیف سندرم جنینی الکل ( FASD ) عبارتند از:
- بدریختی نوزادی
- تغییرات شناختی و رفتاری
- افزایش آسیب پذیری نسبت به مصرف مواد و دیگر اختلالات روانی
مشخصه ویژگی های بدریختی نوزادی کوچک بودن سر و محیط سری زیر پنج درصد نمودار رشد، شیارهای پلکی کوچک، صاف بودن برآمدگی بینی، بوسه گاه نامشخص یا نرم، باریک بودن لب بالایی و تخت بودن صورت میانی هستند. معیارهای دیگر آن عبارتند از: چین های گوشه داخل چشم و گوش های نسبتا بد شکل، نقص های قلبی، کلیوی، بینایی؛ شامل ناهنجاریهای عدسی چشم، کاهش اندازه مداری (کاتلین و همکاران،۲۰۱۴)
اعتیاد در دوران بارداری علاوه بر عوارض و اثراتی که بر جنین دارد پس از تولد نیز این عوارض در دوره های بعدی رشد، همچنان ادامه خواهد داشت از آن جمله اختلالات شناختی، رفتاری واختلالات روانی به دلیل مواجهه جنین با مواد مخدر در دوران بارداری و اثر بر فیزیولوژی جنین و همچنین افزایش گرایش به اعتیاد در بزرگسالی .
اما ابتدایی ترین تاثیر بعد از تولد ” سندرم پرهیز نوزادی ” است که در ادامه این بحث به آن خواهیم پرداخت.
به دلیل تأثیرات و عوارض متعدد اعتیاد و سوء مصرف مواد در دوران بارداری بر مادر و جنین و اهمیت موضوع، هر کدام به صورت جداگانه دردو بخش “تاثیرات اعتیاد بر مادر” و ” تاثیرات اعتیاد بر جنین ” مورد بررسی قرار گرفت.
در ادامه همین بحث به عوارض اعتیاد بر نوزاد و درمان و مراقبت های ویژه برای نوزادان دارای سندرم پرهیز نوزادی می پردازیم.
نویسنده: فاطمه محمدی؛ دانشجوی مددکاری اجتماعی؛ فعال حوزه اعتیاد
منبع: مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران
منابع:
- خواجه دلویی و دادگر مقدم (۱۳۹۲). اعتیاد مادر در بارداری و اعتیاد فرزند در دوران نوجوانی و جوانی
- سوادزاده، شهین (۱۳۸۷). مشاوره زنان معتاد در طی بارداری
- کاتلین.تی.برادی، سودی.ای.بک، شلی.اف.گرین فیلد،) ۲۰۱۴). زنان و اعتیاد (یک دستورالعمل جامع) ترجمه ی علی اکبر عسکری ، تهران : انتشارات دانشگاه پیام نور ؛ دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر ،۱۳۹۲
- نوروزی و همکاران، (۱۳۹۱). راهنمای مدیریت وابستگی به مواد در بارداری، تولد (هنگام زایمان)، شیردهی، تهران : انتشاران سپیدبرگ ؛ به سفارش وزارت درمان، بهداشت و آموزش پزشکی
