فضای مجازی و افزایش استرس در نوجوانان

فضای مجازی و افزایش استرس در نوجوانان
گردآورنده: مینا دشتبالی، مددکار اجتماعی کودک و نوجوان

باعث شگفتی نیست اگر بدانیم که این روزها نوجوانان جذب فضاهای مجازی میشوند و بیشتر وقت خود را در این فضاها میگذرانند. نوجوانان برای بسیاری تعاملات، ارتباطات، معاشرتها و حتی فعالیتهای خود با سایر همکلاسیها وارد فضاهای مجازی میشوند اما در کنار مزایای فضای مجازی نمیتوان تاثیرات منفی آن بر بهزیستی روان افراد را انکار کرد. تحقیقات اخیر که در مجله Clinical medicine” “E منتشر شده است نشان میدهد که بین استفاده از رسانه های اجتماعی و وجود علائم افسردگی در بین نوجوانان ارتباط وجود دارد. نتایج تحقیقات نشان میدهد به طور کلی دختران بیش از پسران از رسانه های اجتماعی استفاده می کنند و در نتیجه آمار دختران به عنوانِ مجرم یا قربانیِ مشکلات ناشی از فعالیت در فضای مجازی دارای فراوانی بیشتری است. همچنین این دختران بیش از دیگران بی خوابی و اختلال خواب، اعتماد بنفس و عزت نفس پایین و عدم رضایت از وزن و بدن خود را تجربه می کنند.

اگرچه تحقیقات نشان میدهد که دختران بیش از پسران از فضای مجازی استفاده میکنند و بیشتر در معرض قربانی شدن یا ارتکاب به جرائم هستند، اما نباید از این واقعیت غافل شد که پسران نیز در معرض انواع خطرات ناشی از فضای مجازی هستند. همچنین تحقیقات دیگر در همین مجله نشان میدهد که ۵۰ درصد افزایش علائم افسردگی در بین دخترانِ نوجوان و ۳۵ درصدِ افزایش آن در بین پسران به علت استفاده از فضای مجازی است. نکته بسیار مهم این است که اگر نوجوانان با افزایش احتمالِ ابتلا به افسردگیِ ناشی از فعالیت در فضای مجازی مواجه باشند، به احتمال زیاد بزرگسالان و والدین آنها نیز به همین ترتیب یا به افسردگی مبتلا هستند و یا اینکه در معرض آن قرار دارند. بنابراین کاهش استفاده از فضای مجازی برای بهبود عملکرد عاطفی و روانی باید یک برنامه و امر خانوادگی باشد.

با توجه به اینکه والدین مهمترین الگو در این بین هستند باید توجه داشته باشند که با تلفن همراه خود طوری برخورد کنند که انتظار دارند فرزندانشان برخورد کنند. بنابراین اولین گام برای والدین این است که هنگام غذا خوردن و یا در مواقعی که کسی در خانه با آنها صحبت میکند به تلفن همراه خود خیره نشوند و تماس چشمی را با اعضای خانواده قطع نکنند و به طور کلی برای ایجاد برخی قوانین در ارتباط با استفاده از تلفن همراه و فضای مجازی پیشگام شوند.

نوجوانانِ امروزی مُدرن فکر میکنند و مُدرن نیز زندگی می کنند. بنابراین با توجه به اینکه آنها زندگی شلوغ و پرفشاری دارند، یادآوری سلامت جسم و روان به آنها ضروری می نماید. ممکن است بحثهای مکرر در مورد علائم افسردگی، علائم اضطراب، مراقبت از خود، خودآگاهی و صحبت کردن از مضراتِ استفاده از فضای مجازی، به مرور نوجوانان را خسته کند و نتیجه ای جز برخی سخنرانیها از سوی والدین و عدم شنونده بودن ازسوی نوجوانان، نداشته باشد. بنابراین لازم است والدین با داستانها و اخبار جذاب و همچنین در نقش یک الگوی خوب، شروع کنند.

همچنین والدین باید فعالیتهای درگیرکننده ی صحیحی را انتخاب کنند. به این معنا که توافق نوجوان را در اولویت قرار دهند و همچنین فعالیتهایی را انتخاب کنند که فرزندشان گوشی همراه خود را کنار بگذارد و در آنها مشارکت کند که این خود مستلزم آن است که فعالیتها دارای خلاقیت بالایی باشند و به نوجوان فرصتِ تجربیات جدیدی بدهند.

والدین باید بدانند که شکیبایی و صبر با نوجوانان برای کاهش استفاده از فضای مجازی یکی از مهمترین اصول است زیرا شکست عادت به استفاده زیاد از فضای مجازی، بسیار زمان بر است و نیاز به شکیباییِ فراوان دارد. متاسفانه اکثر والدین در خانواده های ایرانی غالباً راهکارهایی مثل سخنرانی کردن، نصیحت کردن و یا اعمال کنترل و محدودیت برای استفاده از فضای مجازی را مورد استفاده قرار میدهند در حالی که در مواجه با کاهش ساعات استفاده از فضای مجازی و حفظ سلامت روحی و حتی جسمیِ نوجوانان، به راهکارهای پویاتر و حرفه ای تر نیاز است. والدین همچنین باید سعی کنند اعتماد بنفس و عزت نفسِ نوجوانان خود را افزایش دهند و تاثیر همسالان را در زندگی فرزندان خود فراموش نکنند. بنابراین جایگزین کردن همدلی به جای نصیحت و سخنرانی و صبر و شکیبایی در جهت ایجاد تغییرات ضروری است.

مطالعاتی در دانشگاه پزشکی پیتسبرگ انجام شده است که نشان میدهد بین زمان صرف شده در فضای مجازی و بازخوردهای منفی از بدن خود در بین نوجوانان رابطه معناداری وجود دارد. به طوری که نوجوانانی که وقت بیشتری را به استفاده از فضای مجازی اختصاص داده بودند ۲/۲ برابر بیشتر گزارش نگرانی از خودن و چاقی و تصویر منفی از بدن خود را داشته اند. همچنین نتایج این تحقیق نشان میدهد که نوجوانانی که وقت بیشتری را در فضای مجازی سپری کرده بودند مشکلات خواب و علائم افسردگی بیشتری داشتند.

همچنین مطالعات دیگری که بر نوجوانان ۱۳ -۱۸ سال انجام شده است نشان میدهد که تعداد زیاد لایکِ عکسها در فضای مجازی، نشان دهنده افزایش فعالیت در مرکز پاداش مغز این نوجوانان بوده است. بنابراین نوجوانان بدون در نظر گرفتن محتوای پستها به ویژه در فضای اینستاگرام و تنها بر اساس تعداد لایکهای موجود بر هر پست، تحت تاثیر افراد، گروهها و سبکهای زندگی در فضای مجازی قرار می گیرند. نیاز و رقابت برای بدست آوردن بیشترین لایک میتواند باعث شود تا نوجوانان دست به انتخابهای خاصی بزنند که در غیر این صورت انجام نمی شد. از جمله ی این تغییرات، تغییر در چهره و ظاهر، درگیر شدن در رفتارهای منفی و پذیرش چالشهای پرخطر در فضاهای مجازی است.

نکته مهم این است که از مزیتهای فضای مجازی هم نباید غافل شد و آن اینکه نوجوانان در فرآیند جامعه پذیری گاهی دارای شرایط سختی هستند که فضای مجازی ارتباط آنها با گروه همسالان و معاشرت با آنها را آسانتر می کند. نوجوانانی که دسترسی آسان به تعاملات چهره به چهره ندارند از طریق فضای مجازی موفق به برقراری ارتباط با همسالان خود میشوند. به طور مثال نوجوانانی که LGBTQ هستند و در گروههای حاشیه ای جامعه قرار داده شده اند با استفاده از فضاهای مجازی می توانند ارتباط آسانتر و حمایت کننده تری را با همسالان و افرادی شبیه به خود پیدا کنند. این دسته از نوجوانان که با مشکلات بهداشت روانی به دلیل انگ و تبعیض و طرد جامعه مواجه هستند، با ایجاد شبکه های دوستی در فضای مجازی میتوانند تفاوت بین زندگی در انزوا و پیدا کردن گروههای حامی را تجربه کنند.

اما با این حال مطالعات نشان میدهند که جنبه های منفی استفاده از فضاهای مجازی برای نوجوانان بیش از جنبه های مثبت آن است. در حالی که نوجوانان با استفاده از فضای مجازی قادر به برقراری ارتباط دوستانه با سایر همسالان هستند همچنین در معرض خطرِ حملات سایبری، مقایسه های سمی خود با دیگران، کمبود خواب، افسردگی، قلدری و زورگویی، تهدید و همچنین کاهش روابط چهره به چهره موثر در اجتماعی شدن می باشند.

حملات سایبری که به ویژه دخترانِ نوجوان در فضای مجازی ممکن است در خطر این حملات قرار گیرند، با افسردگی، اضطراب و خطر بالای افکار خودکشی و اقدام به خودکشی همراه است. باید توجه داشت که اگرچه بیشترین قربانیانِ حملات سایبری دختران هستند، اما پسران هم چندان از این واقعه مصون نیستند. حملات سایبری همچنین سوء مصرف مواد، عملکرد علمی ضعیف و یا ترک تحصیل و کاهش اعتماد بنفس را در بر خواهد داشت. از سوی دیگر اگرچه بسیاری نوجوانان میدانند که همسالانشان تنها حلقه های برجسته زندگی خود را در فضای مجازی به اشتراک میگذارند اما اجتناب از مقایسه خود با آنها بسیار دشوار است. با توجه به اینکه تمام جنبه های زندگی افراد در فضای مجازی زیر میکروسکوپ قرار میگیرد، حضور مداوم نوجوانان بدون نظارتِ صحیح در فضای مجازی باعث میگردد زندگی و مهارتهای تعاملات اجتماعی و همچنین اعتماد بنفس آنها به خطر بیفتد.

نقش و وظایف والدین در این بین بسیار حیاتی و مهم است. والدین باید آموزش ببینند تا اجتماعات واقعی با دوستان واقعی بسازند و الگوی مناسبی در شیوه های استفاده از فضای مجازی برای فرزندان خود باشند. آنها باید بدانند که به جای داوری و قضاوت، سخنرانی و نصیحت و اعمال محدودیت و محرومیتِ فرزندان خود از فضای مجازی، آخر هفته های مفیدی برای آنها ایجاد کنند. به طوری که نوجوانان به وضوح ببینند که دنیایی کاملا متفاوت وجود دارد که در آن نیازی به گوشی تلفن نیست. والدین همچنین میتوانند تعداد عکسها و چک کردن فضای مجازی در مهمانی ها و یا در طبیعت و برنامه های آخر هفته را کاهش دهند چون آنها الگویی برای فرزندان خود هستند و میتوانند لذت بردن از لحظات را به آنها بیاموزند. همچنین والدین باید بدانند که افزایشِ حضور در فضای خانواده همراه با ایجاد حس دوستی و امنیت برابر است با کاهش غرق شدن و استفاده بیش از حد نوجوانان از فضای مجازی.

اگر بخواهیم راهکارهای پیشنهادی برای والدین را دسته بندی کنیم این راهکارها شامل موارد زیر میباشند:
آموزش: آموزش با سخنرانی و نصیحت کاملاً متفاوت است. نصیحت اغلب نتایج در خور توجهی به دنبال نخواهد داشت. اما ایجاد مکالمات صحیح، گفتگو درباره رفتار مسئولانه در استفاده از تلفن همراه و همچینین گفتگو در مورد جوانب مثبت و منفیِ فضاهای مجازی و پرسش درباره نظر نوجوانان میتواند موثر باشد.
یک برنامه داشته باشید: نوجوانان تنها افرادِ مستعد برای استفاده بیش از حد از تلفن همراه در خانواده نیستند. والدین باید قوانینی را برای استفاده صحیح و سالم از تلفن همراه و فضای مجازی برای همه اعضاء در خانواده ایجاد و وضع کنند. مثلا از تمام اعضای خانواده بخواهند که در زمان صرف غذا از استفاده از گوشی همراه خود اجتناب کنند.
طرح محدوده آزاد را در خانواده ایجاد کنید: برای پیشگیری و یا مقابله با اختلال خواب و مشکلات خوابِ ناشی از استفاده بیش از حد از فضای مجازی والدین باید خط مشی را برگزینند که هنگام خواب، تبلتها، لپ تاپ و گوشی همراهِ تمام اعضای خانواده از اتاقها خارج شوند و در یک محدوده گذاشته شوند تا همه ی اعضای خانواده بتوانند یک الگوی خواب مناسب را تجربه کنند. والدین باید بدانند در این مورد به نوجوانان امر و نهی نکنند بلکه از آنها خواهش کنند همکاری لازم را برای افزایش بهداشت روانِ خانواده انجام دهند.
زمانهایی را برای تعاملات خانوادگی بدون وجود گوشی همراه مشخص کنید: والدین باید از اعضای خانوده بخواهند در ساعاتی که تمامی اعضا در تعامل دوستانه با یکدیگر هستند، در وعده های غذایی، طبیعت گردی و مهمانی ها، از استفاده مکرر از گوشی همراه خود پرهیز کنند. برای آنها به ویژه نوجوانان توضیح دهند که چک کردن مداومِ گوشی و فضای مجازی در چنین شرایطی تاثیرات منفی بر ارتباطات خانوادگی و تعاملات خواهد گذاشت. بنابراین با توافق نوجوانان ساعات بسیار محدودی را در شرایطی که ذکر شد برای استفاده از گوشی همراه اعمال کنند.
برای ایجاد مرزهای سالم یک الگو باشید: وقتی والدین به گوشی موبایل خود میچسبند، نوجوانان می آموزند که این یک رفتار طبیعی و مناسب است. اما ایجاد حد و مرز و قانون در استفاده از گوشیِ همراه باعث ایجاد الگوهای صحیح و سالم در خانوده و به ویژه برای نوجوانان خواهد شد.
در ارتباط با نوجوانانی که در طول روز بیش از حد از فضای مجازی استفاده میکنند و این موضوع عملکرد روزانه آنها را مختل کرده است، مددکاران اجتماعی با استفاده از روشِ شناخت درمانی(CBT) و والدین از طریق مکالماتی که در آن نقش یک کنترل کننده را ندارند و با استفاده از روشهای مذاکره محور و همچنین تشویق به انجام ورزش و اعمال محدودیتهای سالم برای استفاده از فضای مجازی که با توافق نوجوانان به قانونی در خانه تبدیل شده است، میتوانند به آنها کمک کنند.

امروزه اختلال اعتیاد به اینترنت نیز در بین جوانان و نوجوانان بسیار افزایش یافته است. این اختلال تاثیرات روانی و جسمی متعددی دارد و دارای علائمی به شرح زیر است:
افسردگی
احساس گناه
احساس سرخوشی هنگام استفاده از کامپیوتر و لپ تاپ
حس انزوا
عدم توانایی در نگهداشت و یا اولویت بندی برنامه ها
ترس
نوسانات خلقی
بی حوصلگی در کارهای روزمره
عدم توجه به زمان
بی حوصلگی
کمردرد و سردرد
بیخوابی و کم خوابی
خشکی چشم و مشکلات بینایی

مددکاران اجتماعی برای درمان این اختلال می توانند از رویکردهای زیر استفاده کنند:
هنر درمانی
واقعیت درمانی
رفتار درمانی
اصلاح رفتار
مشاوره فردی و خانوادگی
اگرچه اختلالِ اعتیاد به اینترنت در بسیاری گروههای سنی و جنسیِ شایع است اما تاثیرات عمیق و ماندگاری بر نوجوانان دارد. از جمله اثرات مهم در بین نوجوانان میتوان به افسردگی، استرس، اضطراب و پرخاشگری اشاره کرد.
تحقیقاتی در آمریکا نشان میدهد که محبوبترین فضاهای مجازی در بین نوجوانان و جوانان اسنپچت، اینستاگرام، فیسبوک، یوتیوب و تویتر است. طبق اعلام مرکز تحقیقاتی پیو ۷۸ درصد از افراد ۱۸ تا ۲۴ ساله از اسنپچت، ۷۱ درصد از اینستاگرام و ۶۸ درصد از فیسبوک استفاده می کنند. علاوه بر این ۹۴ درصد از افراد ۱۸ تا ۲۴ ساله در تحقیقی دیگر از یوتیوب و ۴۵ درصد نیز از توییتر استفاده می کنند. به میزانِ همین محبوبیتِ فضای مجازی در بین نوجوانان و جوانان، در سالهای اخیر اختلالات روانی نیز در بین آنها شایع شده است.

آکادمیِ اطفال و کودکانِ آمریکا افسردگی ناشی از فعالیت زیاد در فضای مجازی را اینگونه تعریف میکند: ” افسردگی ناشی از گذران وقت در فضای مجازی که به علت وجود دنیای مجازی، کمبود تعاملات چهره به چهره و مقایسه شرایط زندگیِ خود با دیگران صورت میگیرد”. این افسردگی به دلیل دنبال کردن زندگی اشخاص معروف و همچنین گروههای دوستان و همسالان در لحظات خوش زندگی و مقایسه سبک زندگی آنها با خود اتفاق میافتد که باعث میشود فرد احساسات مثبتی که نسبت به خود دارد را فراموش کند. این آکادمی همچنین اضافه میکند که در فضای مجازی، افراد تنها جنبه های مثبت از زندگی و لذتها و موفقیتهای خود را به اشتراک میگذارند که این خود باعث شکل گیری قیاس های شدید و تفکرات منفیِ کودکان و نوجوانان نسبت به زندگی، بدن و ظاهر خود خواهد شد.

تحقیقاتِ مرکز پیو همچنین نشان میدهد که تا سال ۲۰۱۵، ۷۳ درصد از نوجوانان آمریکایی دارای تلفن همراه هوشمند بودند و در همین راستا تحقیقات روانشناسان دانشگاه ایالتی سندیگو نشان میدهد که نوجوانانی که روزانه ۵ ساعت از وقت خود را به فضای مجازی اختصاص داده اند، ۷۱ درصد بیشتر افکار خودکشی داشته اند و این در حالی است که در مقایسه با نوجوانانی که فقط ۱ ساعت در روز در فضای مجازی فعالیت داشته اند، این موضوع به صفر رسیده است. این تحقیقات اثبات نمی کند که گذراندن وقت در فضای مجازی باعث خودکشی می شود، اما پیوند بین زمان صرف شده در فضای مجازی و سایر عوامل مرتبط با خودکشی برای مطالعات بر اختلالات در دوران نوجوانی بسیار حائز اهمیت است.

به طور کلی میتوان گفت اغلبِ روانشناسان و مددکاران در زمینه اعتیاد به اینترنت و افسردگیِ ناشی از فضای مجازی در بین کودکان و نوجوانان، شروع تغییراتِ موثر را از والدین میدانند. آنها معتقدند که والدین مهمترین و تاثیرگذارترین الگوهایی هستند که قادر به تغییر سبک زندگی کودکان و نوجوانان و بهبود سلامت روانی آنها در ارتباط با استفاده از فضای مجازی و اینترنت هستند. بنابراین توصیه میشود که مددکاران اجتماعی در جریان مداخلاتِ مرتبط با این موضوع، آموزش به والدین را در اولویت قرار دهند.

منابع:

Smith A, Anderson M. Social Media Use in 2018. Pew Research Center: Internet, Science &Tech.http://www.pewinternet.org/2018/03/01/social-media-use-in-2018/. Published March 1, 2018. Accessed July 16, 2018
Mental Illness. National Institute of Mental Health.https://www.nimh.nih.gov/health/statistics/mental-illness.shtml. Accessed July 16, 2018
O’Keefe G, Clarke-Pearson K, “Clinical Report-The Impact of Social Media on Children, Adolescents, and Families.” Pediatrics. 2011 April; 127(4): 800-805
Twenge JM, Joiner TE, Rogers ML, Martin GN. Increases in Depressive Symptoms, Suicide-Related Outcomes, and Suicide Rates Among U.S. Adolescents After 2010 and Links to Increased New Media Screen Time. Clinical Psychological Science. 2017
Shensa A, Escobar-Vierna CG, Sidani JE, Bowman ND, Marshal MP, Primark BA. Problematic social media use and depressive symptoms among U.S. young adults: A nationally-representative study. Social Science & Medicine. 2017