اوضاع و احوال مددکاری اجتماعی ایران: مددکاری اجتماعی درختی سرسبز است که ریشه در زمینِ دانش و مهارت دوانده است و شاخ و بال و سایه و ثمرش یاری‌رسانِ افراد، خانواده‌ها، گروه‌ها و جوامع در راستای ارتقای رفاه فردی و اجتماعی با توسعه مهارت‌ها و افزایش بهره‌مند شدن از ظرفیت‌ها برای حل مشکلات فرد، گروه یا جامعه است. بی‌تردید هر زمان که چنگال آسیبهای دهشتناکی چون فقر، اعتیاد، بیکاری و خشونت در خانواده‌ها و جوامع پدیدار می‌شود، جایگاه مددکاری اجتماعی و نقش مددکاران اجتماعی بیش از هر زمان دیگری نگاه‌ها را به خود می‌خواند. و اما اینک پرسش اینجاست که اوضاع و احوال مددکاری اجتماعی در کشور ما که با معضلات بسیار دست به گریبان است، چگونه است؟
دکتر«مصطفی اقلیما» پدر مددکاری اجتماعی ایران در گفت و گو با مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران چنین گفت: سعی کردیم تا رشته مددکاری اجتماعی در ایران اگر از سراسرِ دنیا بهتر نباشد، بدتر هم نباشد. باید توجه داشت که از مقطع لیسانس تا دکترای این رشته را در ایران داریم و از کشورهایی همانند آمریکا اگر از نظر سطح درسی بالاتر نباشیم، پایین‌تر هم نیستیم. کتاب‌های زیادی از سال ۱۳۷۰ تا کنون در این زمینه انتشار یافته است. گفتنی است که حدود ۴۰ کتاب تالیفی در این عرصه داریم و کتاب‌های بسیاری هم ترجمه شده‌اند؛ در واقع با کمبود کتاب مواجه نیستیم.
مددکاری اجتماعی ما از دیگر نقاط دنیا کامل‌تر است اما آنچه که موجب تفاوت ما می‌شود این است که در کشورهای دیگر اجرای ضوابط و قانون به درستی انجام می‌شود اما در ایران این‌گونه نیست.
وی با بیان این که ما در نیروی انتظامی معاونت رشته مددکاری و مشاوره ایجاد کردیم، یادآور شد: در تمام سازمانها ردیف مددکاری گرفته‌ایم. همچنین کارشناسی ارشد جوانان و نوجوانان را بعنوان یک رشته مستقل در وزارت بهداشت و درمان مصوب کردیم و از این پس در این رشته دانشجو می‌پذیریم در حالی که این رشته در هیچ کجای دنیا نیست. لازم به ذکر است که ردیف‌هایش را هم در دادگستری با عنوان مددکار اجتماعی دادگستری برای کودکان و نوجوانان مصوب کردیم و حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ ردیف در آنجا برای این کار داریم.
این محقق در بخشی از سخنانش اظهار کرد: می‌توان گفت مددکاری اجتماعی ما از دیگر نقاط دنیا کامل‌تر است اما آنچه که موجب تفاوت ما می‌شود این است که در کشورهای دیگر اجرای ضوابط و قانون به درستی انجام می‌شود اما در ایران این‌گونه نیست.
واقعیت این است که رشته مددکاری اجتماعی دارای حوزه و جایگاه مصوب است اما نقش و کار مددکار در بعضی موارد مقداری و در مواردی دیگر هیچ چیز آن مشخص نیست و متأسفانه می بینیم که رییس اداره، مددکار را به هر کاری که بخواهد موظف می‌کند. مددکار هم چون در استخدام است ناچار است تابع دستور باشد و این مشکل ماست.
وی افزود: اگر اشکالی در حوزه مددکاری اجتماعی در کشور وجود دارد، متوجه سیستم است، چرا که ما قوانین مربوط به مددکاری را تکمیل کردیم و کار مددکاران مشخص است، تا آنجا که حتی در بانک‌ها، پست مددکاری لحاظ کردیم؛ در واقع جایی نیست که مددکاری در آن ردیف نداشته باشد اما اگر اشکالی دیده می‌شود به مسئولانی برمی‌گردد که بر اساس روابط، کسی که مددکار اجتماعی نیست را در جایگاه مددکار اجتماعی قرار می‌دهند و ضوابط را زیر پا می‌گذارند.
این پژوهشگر همچنین اظهار کرد: اگر در هر کجای دنیا رشته‌ای ایجاد می‌شود برای این است که نسبت به وجود آن رشته و تخصص احساس نیاز وجود دارد، از سوی دیگر هر کس باید در حد تخصص خود به ایفای نقش بپردازد، اگر غیر از این باشد به جایی می‌رسیم که امروز رسیدیم و شاهد آسیب‌هایی هستیم که بوجود آمده است.
لازم به ذکر است که مشکل ما با سازمان مدیریت برنامه‌ریزی است، چرا که وقتی دفترچه مشاغل را توزیع می‌کنند، می‌بینیم که لیسانس چند رشته تحصیلی را با هم برای یک شغل در نظر می‌گیرند، در صورتی که از هر کس باید با توجه به رشته‌اش، کارکرد خواسته شود. متاسفانه روابط و تغییر آسان مصوبات قانونی از جمله عوامل بوجود آمدن بسیاری از مشکلات است.
انجمن‌های مددکاری اجتماعی در ایران
اقلیما در بخشی از اظهاراتش به وجود دو انجمن مددکاری اجتماعی در ایران اشاره کرد و گفت:یکی از این دو، «انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران» است که اعضای فوق لیسانس و دکترای آن دارای حق رأی هستند و اعضای لیسانس آن حق رأی ندارند. و اما انجمن دیگر، «انجمن صنفی مددکاری ایران» است که آن را پیش از پیروزی انقلاب در ادامه فعالیت‌های خدمات اجتماعی بوجود آوردم؛ البته این انجمن بعد از انقلاب اسم‌های مختلفی پیدا کرد و باقی ماند.
گفتنی است که در این انجمن (انجمن صنفی مددکاری ایران) هر فردی با هر مدرک تحصیلی که می‌خواهد کار خیر کند، می‌تواند عضو شود و روسای آن نیز لازم نیست حتماً مددکار اجتماعی باشند. در این باره باید گفت، اعضای این انجمن، مددکاری را تنها بعنوان کمک‌رساندن می‌شناسند؛ بدین معنا که مددکارند نه مددکاراجتماعی.
باید توجه داشت، مددکاری اجتماعی در حل مشکلات به زیرساخت‌ها، علل و راهبردهای آن توجه می کند؛ از این رو هر فرد خیری می‌تواند مددکار باشد اما نمی‌تواند مددکار اجتماعی باشد مگر این که در رشته مددکاری اجتماعی تحصیل کرده باشد تا بتواند در سطح عالی مشاوره لازم را ارائه دهد و برنامه‌ریزی کند.
مددکاران اجتماعی کم هستند یا بسیار؟
افزون بودن تعداد فارغ‌التحصیلان یک رشته در مقایسه با نیازهای جامعه یکی از عواملی است که بر بیکاری تحصیل‌کرده‌ها دامن می‌زند و همچنین سبب می‌شود تا افراد، متناسب با دانشی که آموخته‌اند، مشغول بکار نشوند. و اما دکتر اقلیما درباره جمعیت دانشجویان مددکاری گفت: تعداد دانشجویان مددکاری اجتماعی ما زیاد نیست. زمانی افرادی که خدمات اجتماعی خوانده بودند در بعضی دانشگاه‌های علمی کاربردی دوره‌هایی با عناوینی چون مددکاری خانواده یا مددکاری اعتیاد، گذاشتند که ربطی به مددکاری اجتماعی نداشت و مدارک آن نیز در ردیف‌های استخدامی مصوب نیست.
گفتنی است که سرانجام بعد از نزدیک ده سال پیگیری، رشته‌های مددکاری خانواده و اعتیاد را در بخش‌های دولتی جمع کردیم، ولی در بعضی دستگاه‌های خصوصی هنوز باقی‌ست. البته ما آنها را بعنوان مددکار اجتماعی نمی‌شناسیم و آنان هم نمی‌توانند با این عنوان استخدام شوند؛ زیرا نه درسش را به درستی خوانده‌اند و نه از حضور اساتید رشته مددکاری اجتماعی برخوردارند. این موضوع در بعضی دانشگاه‌های پیام نور هم به چشم می‌خورد که بدون آن که استاد مددکاری اجتماعی داشته باشند، درس می‌دهند و ما نیز نتوانستیم مانع این فعالیت شویم.
وی با بیان این که ما حدود ۳ تا ۴ هزار پست مددکاری اجتماعی داریم که بیشتر از هزارتای آن اشغال نیست، تصریح کرد: هم اکنون دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی هر کدام هر سال، یک سری فارغ التحصیل مددکاری اجتماعی تحویل جامعه می‌دهند، از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ۳۰ نفر و از دانشگاه علامه طباطبایی هم ۴۰ نفر در سال فارغ التحصیل می‌شوند که در مجموع می‌شود ۷۰ نفر.
در سال شاید ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر به اسم مددکار اجتماعی استخدام شوند اما از این تعداد شاید ۲۰ نفر واقعا مددکار اجتماعی باشند و مابقی با رشته‌هایی مثل روانشناسی و مطالعات خانواده بجای مددکار اجتماعی بکار گرفته می‌شوند.
اگر تعداد دیگر فارغ‌التحصیلان هم ۱۰۰ نفر در نظر بگیریم، می‌توان گفت در کل کشور هر سال ۲۰۰ نفر فارغ التحصیل مددکاری اجتماعی داریم، این در حالی است که ما در کشور ۳۳ استان داریم و اگر در هر استان هر سال ۷ نفر جذب شود، به ۲۱۰ نفر نیاز داریم. بنابراین فارغ‌التحصیلان مشکلی برای کار ندارند. اما مشکل اعظم ما این است که کسانی بعنوان مددکار اجتماعی استخدام می‌شوند که مددکار اجتماعی نیستند. بدین معنا که در سال شاید ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر به اسم مددکار اجتماعی استخدام شوند اما از این تعداد شاید ۲۰ نفر واقعا مددکار اجتماعی باشند و مابقی با رشته‌هایی مثل روانشناسی و مطالعات خانواده بجای مددکار اجتماعی بکار گرفته می‌شوند.
اقلیما یادآور شد: آموزش رشته مددکاری اجتماعی همانند رشته‌های پزشکی هزینه‌بر است. این رشته نیاز به کارورزی دارد و باید دارای استانداردهای لازم باشد. در واقع شورای انقلاب فرهنگی برای هر رشته در هر کجای کشور که باشد ضوابط خاص آن را تعیین کرده و هرجایی که این ضوابط رعایت نشود، خلاف قانون صورت گرفته است.
مددکاری اجتماعی جوانان و نوجوانان
مددکاری اجتماعی جوانان و نوجوانان موضوعی‌ست که این روزها نگاه بعضی علاقمندان به رشته مددکاری اجتماعی را به خود جلب کرده است. دکتر اقلیما درباره این رشته چنین گفت: رشته مستقل مدکاری اجتماعی جوانان و نوجوانان را در دکترای مددکاری اجتماعی ایجاد کرده‌ایم و پدید آمدنش هم در راستای بررسی‌هایی بود که خانم دکتر معارف‌فر در دادگستری انجام دادند و دیدند مددکار برای جوانان نیست و در عین حال گفته شد این کار حتما باید بصورت تخصصی انجام شود، بنابراین ایشان که خودشان عضو انجمن علمی مددکاری اجتماعی هستند با همکاری این انجمن تلاش کردند و رشته کارشناسی جوانان و نوجوانان بوجود آمد.
اوضاع و احوال مددکاری اجتماعی ایران
در واقع این رشته مدت دو سال است که در وزارت بهداشت و درمان به تصویب رسیده است. البته پیگیری‌ها ادامه یافت تا این که شورای گسترش به دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی مجوز ایجاد این رشته را داد، یعنی این دانشگاه می‌تواند از سال آینده در رشته کارشناسی ارشد جوانان و نوجوانان دانشجو بگیرد و برای همین کار در دادگستری نیز پست ایجاد کردند، هر چند در سازمان‌های دیگر هم می‌توانند استخدام شوند.
وی همچنین در بخشی از سخنانش یادآور شد: کار انجمن علمی ایجاد پست نیست، بلکه کار انجمن علمی این است که به ارائه برنامه بپردازد، ولی از آنجا که هر کسی کار خودش را انجام نمی‌دهد ما مجبور شدیم از ابتدای ایجاد رشته مددکاری اجتماعی به دنبال ایجاد پست باشیم؛ بعنوان مثال حتی در هلال احمر ۳۰۰ پست ایجاد کردیم. در واقع ما با همه سازمانها و مسوولان به گفت‌و گو نشستیم و بدین ترتیب پستهای مددکاری اجتماعی توسط انجمن علمی مددکاری بوجود آمده است.
توصیه به دانش‌آموختگان
وقتی از دکتر اقلیما می‌پرسیم که چه توصیه‌ای برای دانش‌آموختگان رشته مددکاری اجتماعی دارد، چنین پاسخ می‌دهد: ما به دانشجویان یاد می‌دهیم، تلاش کنند، بیاموزند و پس از فارغ‌التحصیلی وقتی آگهی استخدام برای رشته مددکاری انتشار می‌یابد، در امتحان آن پذیرفته شوند. البته در ادامه ایشان بعد از کسب موفقیت در امتحان باید در یک مصاحبه هم قبول شوند، اما متاسفانه گاه مشاهده می‌شود کسی که در رشته مددکاری اجتماعی درس خوانده در مصاحبه مذکور مردود می‌شود و فرد دیگری از رشته دیگر پذیرفته می‌شود.
دکتر مصطفی اقلیما
ما به همین سبب تلاش کردیم تا دستگاه‌های دولتی را متوجه این موضوع کنیم که برای پست مددکاری اجتماعی از رشته‌های دیگر جذب نکنند، تا این که سرانجام دو سال قبل در وزارت بهداشت مصوب شد، کسی می‌تواند بعنوان مددکار اجتماعی استخدام شود که دارای لیسانس مددکاری اجتماعی باشد و اگر مدرک فوق لیسانس فردی مددکاری اجتماعی‌ست و لیسانس مددکاری اجتماعی نیست، نتواند در پست مددکاری اجتماعی استخدام شود؛ در واقع هر کس قرار است بعنوان مددکار اجتماعی استخدام شود باید پایه مددکاری اجتماعی را داشته باشد. البته ناگفته نماند که با نگاهی بهسازمان بهزیستی که در اصل سازمان مددکاری اجتماعی است یعنی باید به علل و راهبردها بپردازد، درمی‌یابیم که بیشتر کارکنانش مددکار اجتماعی نیستند.
وی در شرح این که دانشجویان و فارغ‌التحصیلان مددکاری نقشی در استخدام ندارند تا توصیه‌ای به ایشان داشته باشیم، گفت: دانشجو قدرتی ندارد و کاری نمی‌تواند بکند و از سوی دیگر متاسفانه تعدادی افراد نیز وارد عرصه مددکاری اجتماعی شده‌اند که دانش‌آموخته رشته‌هایی غیر از مددکاری اجتماعی هستند و در پستهای مختلف مشغول بکار شده‌اند و اوضاع و احوال مددکاری را به اینجا کشانده‌اند.
دکتر اقلیما در پایان اظهار کرد: امیدوارم روزی اهمیت این موضوع معلوم شود و به سبب منافع و روابط، افرادی با مدرک تحصیلی دیگر در پست مددکاری اجتماعی بکار گرفته نشود. در واقع اگر ضوابط محکم و سفت باشند و به درستی اجرا شوند و شایسته‌سالاری و پاسخگویی وجود داشته باشد، دچار مشکل نخواهیم شد؛ بدین ترتیب هرکس در جایگاه خود قرار می‌گیرد و کسی هم نمی‌تواند تخلف کند.
مریم ساحلی
•کاری از خانم مریم ساحلی •خبرنگار گفتگوهای ویژهٔ رسانهٔ مددکاری اجتماعی ایرانیان
پی نوشت: بر اساس صحت سنجی انجام شده توسط این رسانه، قسمت شرایط عضویت در انجمن صنفی مددکاران در این گفتگوی خبری برداشت شخصی مصاحبه شونده محترم می باشد و مخاطبین گرامی می توانند جهت کسب اطلاعات دقیق تر از اینجا و نیز پایگاه اطلاع رسانی انجمن مددکاران اجتماعی ایران به نشانی اینترنتی www.socialwork.ir اقدام نمایند.
