کمک به کودکان و نوجوانان برای مقابله با طرد اجتماعی همسالان؛ راهنمای مددکاران اجتماعی
گردآورنده: مینا دشتبالی؛ مددکاراجتماعی کودک و نوجوان

طرد اجتماعی فرآیندی است که طی آن روابط بین افراد و جامعه ای که در آن زندگی میکنند نقض و سست می شود و در نتیجه فرد در معرض انواع مخاطرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار میگیرد. از آنجا که فعالیت نوجوانان و جوانان در عرصه های اجتماعی منوط به پذیرش آنها از سوی سایر افراد و گروههای اجتماعی است، طرد اجتماعی خود می تواند زمینه را برای بزهکاری آنان فراهم کند.

بر اساس نظریه “مارتین زیبرا”^[۱] طرد اجتماعی دارای دو بعد ذهنی و عینی است. بعد ذهنی شامل مصادیقی چون شخصیت، سلامت روحی و روانی و بعد عینی با مصادیقی همچون بیکاری، بی خانمانی، فقر و غیره تعریف می شود. نقطه مشترک اشکال متعدد طرد اجتماعی در این دیدگاه “گسستگی” فرد از روابط اجتماعی است. گسستگی از پیوندهای اجتماعی و سمبولیک که هر فرد را در موارد عادی به جامعه اش مرتبط می سازد. این مفهوم در طرد اجتماعی تا سطح گسستگی از خود و تصویری که انسان از خویش ساخته و هویتی که دارد پیش میرود. از منظر زیبرا، طرد اجتماعی و گسست پیوندهای اجتماعی در ابعاد مدرسه، محله، خانواده و دوستان صورت میگیرد. برخی گسست پیوندهای اجتماعی در بین نوجوانان با تجربه طرد اجتماعی منجر به اخراج از مدرسه، آزار و اذیت روحی و جسمی و تمسخر و محرومیت در مدرسه، از بین رفتن مشارکت آنها، عدم وجود محبوبیت، احساس بازندگی، مخالفت با هنجارهای اجتماعی و تنفر از خود میشود.

اگرچه تعاریف متعددی از طرد اجتماعی وجود دارد اما بسیاری طرد اجتماعی را وضعیتی توصیف میکنند که در آن افراد قادر به مشارکت کامل در زندگی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود نخواهند بود. طرد اجتماعی اتفاقی است که میتواند برای هر کسی رخ دهد اما گروههای خاصی مثل نوجوانان، جوانان، فقرا، اقلیتهای قومی – مذهبی و نژادی و مهاجران بیشتر در معرض طرد اجتماعی هستند. در بین نوجوانان نیز طرد اجتماعی به ویژه طرد از سوی همسالان، مدرسه و والدین فراوانی زیادی دارد. طرداجتماعی میتواند آسیبهای روانی زیادی به نوجوانان بزند و پیامدهای عاطفی برای آنها داشته باشد. طرد اجتماعی در واقع میتواند طرد بین فردی یا بین گروهی باشد. در طرد بین فردی نوجوانان به علت تفاوتهای ظاهری، اجتماعی و شخصیتی با دیگران مورد محرومیت قرار میگیرند اما در طرد بین گروهی، تعصبات گروهی، خصوصیات اجتماعی و اقتصادی، جنسیت، قومیت، مذهب و فرهنگ و مهاجرت تاثیرگذار است.  باید توجه داشت که اندازه و حجم طرد اجتماعی مهم نیست. طرد اجتماعی در هر اندازه و با هر ابعادی آسیبرسان است. ممکن است برای یک فرد بزرگسال، ارزیابی موقعیتی که در آن با طرد اجتماعی مواجه شده است آسان باشد و آن را صرفا یک مانع کوچک برای ادامه مسیر خود ارزیابی کند اما برای نوجوانان مقابله با اثرات طرد اجتماعی  با رنج و درد زیادی همراه خواهد بود.

طرد اجتماعی یک مفهوم چند بعدی است و محرومیت مادی، عدم دسترسی کافی به حقوق اجتماعی، مشارکت اجتماعی پایین و عدم ادغام و همراهی با هنجارهای جامعه را برای فرد در پی خواهد داشت. تجربه های اجتماعی کودکان و نوجوانان در گروههای همسالان نقش اساسی در شکل دادن به ادراک و تعاملات اجتماعی آنها با دیگران در آینده دارد. تحقیقات عصب شناسی نشان میدهند که طرد اجتماعی از سوی همسالان بر بخشهایی از مغز که مسئولیت پردازش و تنظیم احساسات کودکان و نوجوانان را به عهده دارد، نقش موثری خواهد داشت.

باید توجه داشت که طرد، جنبه فراگیری از زندگی اجتماعی است و تاثیرات متفاوتی بر کودکان و نوجوانان خواهد داشت به طوری که تحقیقات در آمریکا از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵ نشان میدهند که کودکان و نوجوانانی که تجربه طرد اجتماعی از سوی همسالان را دارند سطح اعتماد بنفس بسیار پایینی دارند و سطح مشارکت آنها در مدرسه کلاس به شدت کاهش مییابد به طوریکه آنها از مدرسه و ادامه تحصیل بیزار میشوند.

از سوی دیگر طرد اجتماعی با قلدری و زورگویی همراه است و عزت نفس، اعتماد بنفس و توانمندیهای کودکان و نوجوانان را کاهش میدهد. همچنین در مبحث طرد اجتماعی بسیاری کودکان و نوجوانان قربانی “پرخاشگری مبتنی بر رابطه^[۲]” میشوند که در این نوع از طرد اجتماعی، نوجوان از سوی دوستان صمیمی خود که با هم متحد شده اند مورد تحقیر، شایعه پراکنی، غیبت، تهدید، پرخاشگری کلامی، قلدری و زورگویی، ایجاد محرومیت و در نهایت، طرد  قرار میگیرد. این نوع از طرد اجتماعی به فضای مدرسه محدود نمیگردد و ممکن است خارج از فضای مدرسه نیز ادامه پیدا کند.  طبق تحقیقات پژوهشی که در سال ۲۰۱۶ در آمریکا انجام گرفته است ۴۸ درصد دانشآموزان ۷ تا ۱۲ سال مرتباً درگیر این نوع از طرد اجتماعی در روابط خود در مدرسه هستند و دانش آموزان۱۳ تا ۱۵ سال ۳۳ فعالیت مرتبط با پرخاشگری مبتنی بر رابطه را در طول یک هفته گزارش میکنند.

این نوع از طرد اجتماعی باعث میشود که کودکان و نوجوانان علاقه خود به مدرسه را از دست بدهند، ترک تحصیل کنند و یا انزوا طلب شوند. همچنین دردهای جسمانی مثل سردرد و معده درد و مشکلات ذهنی مثل افکار خودکشی، مشکل خواب و تمرکز، کابوس و مصرف مواد مخدر و الکل و همچنین رفتن به سمت فعالیتهای بزهکارانه از دیگر نتایج طرد اجتماعی کودک و نوجوان به ویژه پرخاشگری مبتنی بر رابطه است.  اما باید توجه داشت که والدین در ارتباط با طرد اجتماعی نقش بسیار مهمی دارند و میتوانند با آموزشهای خود به مقابله با آثار طرداجتماعی در نوجوانان کمک کنند.  مقابله با طرد اجتماعی در بین کودکان و نوجوانان شامل کار کردن از طریق دو مولفه مهم خواهد بود: نوجوان چه حسی دارد؟ و چه فکری میکند؟

در واقع این دو مولفه اغلب در یک چرخه وجود دارند و آن چرخه ی ارتباطات است به طوری که احساسات میتوانند بر افکار ما تاثیرگذار باشند و افکار ما نیز بر احساسات ما تاثیرگذار خواهند بود. نادیده گرفتن هر یک از این موارد آسیبهای ناشی از طرد اجتماعی را کاهش نخواهد داد اما توجه به آنها اجساست منفی را کاهش خواهد داد. در چنین شرایطی بایستی به نوجوانان کمک کنیم تا احساسات خود را بشناسند و در موردشان صحبت کنند. اگر در چنین شرایطی کودک یا نوجوانی از ابراز احساسات خود سرباز میزنند و یا تمایل یا توانایی ندارند که در مورد احساساتشان صحبت کنند، والدین میتوانند با صحبت کردن در مورد آنچه میبینند شروع کنند. به این صورت که در شرایط زمانی و مکانی مناسبی مثلا بگویند “چون رابطه تو با دوستت دچار مشکل شده حتما تو عصبانی یا غمگین هستی”. این میتواند شروعی برای برقراری ارتباط و ابراز احساسات از سوی نوجوانان باشد.

راهکارهایی برای برقراری ارتباط اولیه با نوجوان در شرایطی که او با طرد اجتماعی مواجه است:

• بسیاری والدین حتی در ایران معتقد هستند که بسیاری رخدادها در ارتباطات دوستانه کودکان و نوجوانان باعث افزایش تجربیات آنها میگردد و کاملا طبیعی است. واقعیت این است که برخی تجربیات در خلال برقراری ارتباط با دوستان مهارتهای ارتباطی کودکان و نوجوانان را افزایش میدهد اما این شامل تحقیر، تبانی، محرومیت، طرد و خشونت کلامی علیه کودک یا نوجوان نمیشود. بنابراین وقتی کودک یا نوجوان دارای استرس و اضطراب قبل از مدرسه است و یا از این اینکه وقت نهار و در زنگهای تفریح در مدرسه تنها است صحبت میکند، اگر تغییری در عملکرد تحصیلی دارد، اگر در این ارتباط صحبت میکند که در مدرسه دوستی ندارد یا از همکلاسی هایش متنفر است و یا اگر اختلال خواب، کابوس و دردهای جسمانی دارد، والدین بایستی سعی کنند با نزدیک شدن به او و ایجاد فضای امن در ارتباط با مشکل موجود صحبت کنند.
• آنچه در درجه اول کودکان و نوجوانان دارای تجربه طرداجتماعی نیاز دارند همدلی، حمایت و فضایی امن برای حل مسئله است. والدین باید برای حمایت از فرزندان خود و کمک به حل مسئله آموزش ببینند. به نوجوان اطمینان دهند که احساسات آنها کاملا طبیعی است و یک نوع واکنش است. همچنین والدین باید به فرزندان خود کمک کنند تا بدانند و بفهمند که احساسات چه چیزهایی هستند و چگونه میتوان آنها را تشخیص داد. در چنین شرایطی همچنین همدلی کردن و درک نوجوان بسیار اهمیت دارد. به والدین آموزش دهید، اعتراف به این نکته که شما دقیقا نمیدانید که احساس نوجوان در این لحظه چیست اما میتوانید درک کنید که رنجهای ناشی از طرد اجتماعی به چه شکلی هستند و آسیبهای ناشی از آن چیست، نیز از دیگر نکات مهم ارتباطی در چنین شرایطی است که باعث میشود شما به عنوان والدین بتوانید مکالمه را با نوجوان آغاز کنید و فضای امنی را برای گفتگو ایجاد کنید.
• یکی از دلایلی که ممکن است کودکان و نوجوانان تمایلی به مطرح کردن تجربه طرد اجتماعی خود توسط همسالان نداشته باشند این است که آنها دوست ندارند دیگران فکر کنند که توانایی و ظرفیت دوستیابی را ندارند. در چنین شرایطی برقراری ارتباط صمیمانه، صادقانه و از روی اعتماد با کودکان و نوجوانان بسیار مهم است. والدین میتوانند برخی تجربیات از دوران نوجوانی خود و در ارتباط با طرد اجتماعی را به صورت محدود با فرزندان خود عنوان کنند. این امر باعث خواهد شد تا شکاف بین آنها و فرزندشان از بین برود. دقت کنید که لازم نیست تجربیات آنها عینا شبیه تجربیات فرزندشان باشد بلکه صرفا قرار است که دریچهای برای بازگشایی صحبت و مکالمه والدین با فرزنشان به وجود بیاید و به فرزندشان شیوه های پاسخ صحیح و مقابله با طرد اجتماعی را از این طریق آموزش دهند.
• باید در نظر داشته باشیم که وقتی کودک و نوجوانی درگیر افکار منفی میشود میتواند هسته آن افکار منفی را گسترش دهد که این امر نیز میتواند به کاهش اعتماد بنفس منجر گردد. در واقع وقتی کودکان و نوجوانان احساس میکنند موفق نمی شوند ممکن است با سرزنش خود از هر گونه تلاش برای تغییر پرهیز کنند. والدین میتوانند برای کودکان و نوجوان توضیح دهند که همه ی ما افکار منفی درونی داریم که هر لحظه در ذهن ما به وجود میآیند. این افکار منفی ممکن است رشد کنند و راهکار موثر برای از بین بردن این افکار صحبت کردن در مورد آنها است تا بر اساس شیوه های گفتمان و ابراز احساسات خود آنها را کاهش دهیم. والدین باید به نوجوانان بیاموزند که افکار منفی خود را بپذیرند و احساسات منفی خود را بیان کنند. آنها باید بیاموزند طرد امری اجتناب ناپذیر است و ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد بنابراین بهتر است که مکانیسم مقابله را فرابگیرند تا قادر به عبور از شرایط طرد اجتماعی باشند.
• آموزش مهارت حل مسئله و استفاده از بارش افکار^[۳] در خلال گفتگو با کودک یا نوجوانی که تجربه طرد اجتماعی را دارد بسیار مهم است.
• وقتی دوستان کودک یا نوجوان دائما او را طرد میکنند این حس را به او منتقل میکنند که او احتمالا دوست خوبی برای دیگران و همچنین انسان ارزشمندی نیست. والدین در چنین شرایطی باید نقاط قوت فرزند خود را با او مرور کنند. یک تابلو مخصوص فرزند خود بر روی دیوار نصب کنند، نام فرزند خود را در مرکز تابلو قرار دهند و از او بخواهند خصوصیات مثبت خود را یادداشت کند. همچنین میتوانند با تولید کارتهای مقابله ای و چسباندن آنها در درون کیف فرزند خود به او آموزش دهند که در مواقعی که مورد طرد یا خشونت همسالان قرار میگیرد آنها را نگاه کند و برای بازیابی آرامش به خود کمک کند.
• شیوه های تنفس عمیق برای کاهش استرس نیز از دیگر راهکارهای مقابله ای است که والدین میتوانند در چنین شرایطی به فرزندان خود آموزش دهند.
• هنگامی که کودکان و نوجوانان با طرد از سوی همسالان مواجه میشوند باید احساس کنند که بدون بیاحترامی و قضاوت شنیده میشوند و مورد حمایت قرار میگیرند. بنابراین مهم است که به والدین آموزش داده شود که در چنین شرایطی ضمن همدلی با فرزندانشان آنها را در آغوش بگیرند، ضمن ایجاد تماس چشمی به فرزندان خود بگویند که بسیار متاسف هستند که او در ارتباط با دوستانش آسیب دیده است. از او بپرسند که آیا دوست دارد بیشتر در مورد این موضوع صحبت کند یا نه. از کوچک شمردن مسئله و یا سرزننش فرزند خود، خودداری کنند و به فرزندان خود فرصتی برای به اشتراک گذاری احساساتشان بدهند.
• والدین میتوانند یک درخت دوستی در خانه درست کنند و از فرزندان خود بخواهند که اسامی دوستانشان را به درخت دوستی آویزان کنند، این کار در واقع به این دلیل انجام میشود که به فرزندانشان یادآوری کنند که آنها دوستانی هام در خارج از مدرسه دارند که به آنها حس قدرت میدهند بنابراین آنها میتوانند وقت بیشتری را برای دیدن دوستانی که خارج از محیط مدرسه دارند اختصاص دهند.
• افزایش اعتماد بنفس و تشویق و ستایش فرزندان برای فعالیت های مثبتی که انجام میدهند از دیگر اقداماتی است که والدین میتوانند در ارتباط با فرزندان خود و در شرایطی که آنها طرداجتماعی را تجربه کرده اند انجام دهند. به والدین آموزش دهید که ارزش فرزندانشان را به شخصیت آنها گره بزنند نه به دستاوردهای آنها.
• والدین باید بدانند در صورتی که فرزندانشان تمایلی به گفتگو در ارتباط با موضوعات مربوط به طرداجتماعی را ندارند مکالماتی را با فرزندان خود داشته باشند که این مکالمات منجر به از بین بردن شکاف ما بین آنها و فرزندانشان گردد و فضای ایمن برای گفتگو ایجاد گردد. این مکالمات که والدین برای ترغیب فرزندان خود به گفتگو استفاده میکنند میتواند شامل این جملات باشند:
• چیز خنده داری که این هفته برام اتفاق افتاد این بود که ….
• مشکلی که این هفته داشتم و باید راهحل خوبی براش پیدا کنم این بود که ….
• ای کاش دوستانم ….
• خب راستش چیزی که شما درباره من نمیدونید اینه که …
• من امروز داشتم فکر میکردم راهکار دادن برای حل مسائل حتما خیلی مشکله اما امروز خلاف این داستان بهم ثابت شد چون ….

به طور کلی و همانطور که توضیح داده شد طرد اجتماعی از سوی مدرسه، گروه همسالان، والدین و یا هر گروه دیگری میتواند کودکان و نوجوانان را به سمت حس بی ارزشی، حس بی قدرتی و حس ناامیدی سوق دهد. باید توجه داشته باشیم که کودکان و نوجوانان نمی خواهند والدین مشکلاتشان را حل کنند بلکه آنها میخواهند شنیده و درک شوند.

منابع:

• زیبرا، مارتین(۱۳۸۵). نظریههای جامعهشناسی طردشدگان اجتماعی، ترجمه سید حسن حسینی، تهران: انتشارات آن،
• کلاس درس آنلاین دانشگاه لوییویل(University of Louisville) مقطع کارشناسی ارشد مددکاری اجتماعی، ۲۰۲۰ با موضوع طرد اجتماعی کودکان و نوجوانان از سوی همسالان.

^[۱] Martin Zebra

^[۲] Relational Aggression

^[۳] Brain Storm