بخش سیزدهم از سلسله واکاوی های مسائل اجتماعی ایران ؛ مددکاری اجتماعی و ارتقاء پایداری اجتماعی و محیطی

مددکاری اجتماعی یک حرفه‌ بین رشته‌ای بوده که دارای اصول و ارزش‌هایی است و با بهره‌گیری از روش‌های فردی، گروهی و جامعه‌ای به ارائه‌ خدمات حرفه‌ای در سطوح مختلف جامعه (عموم، افراد در معرض خطر و آسیب‌دیده‌ اجتماعی) می‌پردازد.

با گسترش آسیب‌های اجتماعی و مشکلاتی که در جوامع بر اثر گسترش فقر و نابرابری‌های اجتماعی، افزایش حاشیه‌نشینی، توزیع نابرابر ثروت در جامعه، گسترش سرمایه‌داری و افزایش شکاف‌های طبقاتی به وجود آمد ضرورت تغییر در روش و اقدامات مددکاران اجتماعی نیز به سمت رویکردهای کلان افزایش یافت. شاید یکی از دلایل تغییر و به نوعی ارتقای تعریف حرفه مددکاری اجتماعی گسترده و چند بعدی‌شدن آسیب‌های اجتماعی است که با رویکردهای خرد نگر قابل تحلیل نبود. اصولاً به دلیل پویایی حرفه‌ی مددکاری اجتماعی ضرورت انطباق آن با شرایط و تغییرات اجتماعی اجتناب ناپذیر است. مددکاران اجتماعی به صورت مستقیم در ارتباط با گروههای هدف فعالیت می‌کنند و لذا نیاز دارند از روش‌ها و تکنیک‌های جدیدی استفاده نمایند که می‌تواند بازتابی از مشکلات افراد و گروههای آسیب دیده‌ی اجتماعی باشد. به این ترتیب در تعریف جدید مددکاری اجتماعی نیز آمده است : مددکاری اجتماعی یک حرفه‌ی مبتنی بر اقدام و یک رشته ی دانشگاهی است که توسعه و تغییر اجتماعی، انسجام اجتماعی، توانمندسازی و آزادسازی انسان ها را تسهیل می‌کند. عدالت اجتماعی، حقوق بشر، مسئولیت جمعی و احترام به تفاوت ها از اصول اساسی مددکاری اجتماعی محسوب می شود. مددکاری اجتماعی با تکیه بر نظریه‌ی مددکاری اجتماعی، علوم اجتماعی، علوم انسانی و دانش بومی، انسان ها و ساختارها را برای مواجه با چالش‌های زندگی و ارتقای رفاه و بهزیستی درگیر می‌کند.

امسال نیز که روز جهانی مددکاری اجتماعی با عنوان ” مددکاری اجتماعی و ارتقاء پایداری اجتماعی و محیطی” نام گذاری شده به نظر می‌رسد در همین راستا باشد. زیرا که یکی از اهداف مهم حرفه‌ی مددکاری اجتماعی ارتقاء عدالت زیست محیطی و توسعه‌ی پایدار جوامع است که راه را برای توانمندسازی و پایداری محیط زیست فراهم می‌سازد. در مفهوم سلامت اجتماعی نیز به این موضوع پرداخته شده است به صورتی که احترام به محیط زیست و تلاش در راه حفظ آن یکی از شاخص‌های سلامت اجتماعی محسوب می‌شود.

توسعه‌ی پایدار ابتدا از دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی و سپس برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی مورد استفاده قرار گرفت. بعدها این اصطلاح به منظور بهره برداری صحیح از منابع پایه، طبیعی و مالی برای الگوی مصرف مطلوب بکار گرفته شد.

توسعه‌ی پایدار فرایندی است که به منظور به دست‌آوردن منابع و جایگزین‌های سریع است که در ۴ گروه اجتماعی، اقتصادی، بنیادی و زیست محیطی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. از مهمترین اهدف توسعه‌ی پایدار می‌توان به تجدید حیات رشد اقتصادی، تغییر در کیفیت رشد اقتصادی، برآورده ساختن نیازهای ضروری اولیه، اطمینان از سطح پایداری جمعیت و مشارکتی ساختن جامعه اشاره نمود.  از دهه‌ی ۱۹۹۰ به بعد نیز مفهوم توسعه انسانی و محیط زیست در این فرایند بیشتر مورد توجه قرار گرفت. زیرا برای داشتن یک جامعه‌ی سالم و پایدار، رفع مشکلات و کاستی‌های اجتماعی و پرورش قابلیت‌های انسانی در راستای برقراری عدالت اجتماعی از اهمیت زیادی برخوردار است.

در جامعه پایدار بر اهمیت مشارکت اجتماعی و بهره‌گیری از منابع طبیعی و سازمان‌های غیردولتی در پیشرفت جوامع تاکید می‌شود. در این شرایط چگونگی توانمندسازی و رفاه اجتماعی نیز اهمیت پیدا می‌کند. یکی از الزامات توانمندسازی بهره‌گیری از مشارکت اجتماعی با در نظرگرفتن نیاز مردم در راستای توانمندسازی اجتماعی و پایداری جوامع است. به این ترتیب، توانمندسازی نیز یک فرایند پیوسته و مداوم است که از ابزارهای مختلفی به منظور ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی استفاده می نماید. هدف غایی توانمندسازی اجتماعات نیز رسیدن به خودکفایی و استقلال است. اما پایداری فرهنگی و اجتماعی در کنار پایداری محیط زیست معنی پیدا می کند. پایداری محیط زیست از عناصر اصلی جوامع پایدار محسوب می‌شود که مردم برای زندگی کردن و داشتن رفاه نسبی به آن نیاز دارند. دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی نقش زیادی در توسعه جوامع پایدار دارند و در برنامه‌ریزی‌ها به آن پرداخته می‌شود که زمینه مشارکت بیشتر مردم را فراهم می‌سازند. هدف از چنین اقدامی، پرورش استعدادها و مهارت‌های مردم جوامع محلی به منظور توانمندسازی آنهاست. بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها در توسعه جوامع پایدار بر عناصری نظیر آب، هوا، زمین، دسترسی به حمل و نقل آسان و عدالت زیست محیطی استوار است. دسترسی آسان به مسکن مقرون به صرفه یکی دیگر از این اهداف محسوب می شود. توسعه محلی و دسترسی آسان محلی مستلزم داشتن آب و هوای پاک، خاک و زمین سالم است.

همانگونه که پیشتر اشاره شد مفاهیمی نظیر توانمندسازی، قادرسازی، توسعه، عدالت اجتماعی، بسیج عمومی، پرورش استعدادها و قابلیت‌های اجتماعی در متن حرفه‌ی مددکاری اجتماعی قرار دارد و لذا هدف غایی مددکاران اجتماعی نیز بهره‌گیری از اصول حرفه‌ای برای رسیدن به اهداف یاد شده است.

عدالت زیست محیطی نیز یکی از مفاهیم کانونی در حرفه‌ی مددکاری اجتماعی محسوب می‌شود. منظور از عدلت زیست محیطی توجه به شاخص‌هایی نظیر آب و هوای پاک، زمین، خاک، دسترسی آسان به حمل و نقل و محیط زیست مطلوب برای توسعه و توانمندی جوامع است. حصول به این امر با افزایش آگاهی‌های عمومی از طریق آموزش مداوم و مشارکت دادن عموم اجتماع امکان‌پذیر است. یکی از دلایل اصلی اهمیت این حوزه در مددکاری اجتماعی، زوال منابع تجدید‌ناپذیر محیطی، گرم شدن کره زمین و نقش عوامل زیست محیطی در توانمندسازی و ارتقای سطح زندگی جوامع است. به این ترتیب مددکاران اجتماعی برای رسیدن به عدالت اجتماعی و توانمندسازی جوامع نیاز دارند تا به تلاش‌های خود برای رسیدن به عدالت زیست محیطی نیز بپردازند. یکی از دلایل توجه مددکاران اجتماعی به پیوست‌های اجتماعی می‌تواند همین امر باشد. هنگامی که پروژه‌هایی به منظور توسعه‌ی یک منطقه اجرا می شود، یکی از مهمترین مسائل مورد توجه به تاثیرات محیط زیستی این طرح‌ها و پروژه ها بر می‌گردد. زیرا می‌تواند بر فرایند زندگی مردم تاثیر مستقیم بگذارند. مددکاران اجتماعی از طریق گفتگو با مردم و مسئولین، آگاه سازی و فراهم ساختن تغییر رفتار آنها می‌توانند در راستای کاهش تاثیرات زیست محیطی و اجتماعی قدم های موثری بردارند و مانع از بروز مشکلات اجتماعی و محیطی شوند. به این ترتیب مسائل اجتماعی و زیست محیطی در یک پیوستار قرار دارند. از همدیگر تاثیر می‌پذیرند و در کنار هم می توانند به توسعه و توانمندی جامعه کمک نمایند.

با توجه به مطالب یاد شده می‌توان نتیجه گرفت که ارتقاء اجتماعی و عدالت زیست محیطی از مفاهیم کلیدی در حرفه‌ی مددکاری اجتماعی محسوب می‌شومد. این امر به دنبال تغییر و تحولات روز افزودن در جوامع مخصوصاً کشورهای جهان سوم صورت گرفت تا راه را برای عدالت اجتماعی، توانمندسازی اجتماعات محلی و کاهش تاثیرات تخریب محیط زیست فراهم نماید. مددکاران اجتماعی از ابزارهای گوناگون نظیر اقدامات اجتماعی، آگاه سازی، آموزش و مشارکت دادن جوامع برای حصول به اهداف خود استفاده می نمایند. به این ترتیب می‌توان گفت که پایداری اجتماعی و عدالت زیست محیطی از مفاهیم اصلی و کلیدی در حرفه‌ی مددکاری اجتماعی محسوب می شوند که با رویکرد جدید مددکاران تطابق دارد. اما میزان موفقیت مددکاران اجتماعی به عناصر مختلفی نظیر حمایت های اجتماعی و قانونی، سرمایه گذاری و میزان در اولویت بودن آن در برنامه های فقرزدایی و توسعه محور نیز بستگی دارد.

نویسندگان: سلمان قادری؛ مددکار اجتماعی و دانشجوی دکتری جامعه شناسی |  زهرا جیریائی؛ کارشناس ارشد روانشناسی

از سری یادداشتها و مقالات ماه جهانی مددکاری اجتماعی سال ۲۰۱۷
پایگاه اطلاع رسانی مددکاران اجتماعی ایران